RIVM-paradox: ‘drinkwater bevat te veel PFAS, maar is gezond’.
Volgens een recent RIVM-rapport bevat het Nederlandse drinkwater op meerdere locaties hogere PFAS-waardes dan de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) voorschrijft. Toch stelt het instituut dat het drinkwater gezond is.
Wat ooit een wonderlijke uitvinding was halverwege vorige eeuw, is inmiddels verworden tot een plaag voor het milieu: PFAS. PFAS (poly- en perfluoralkylstoffen) is een verzamelnaam voor chemische stoffen die van nature niet in het milieu voorkomen. Er zijn inmiddels duizenden soorten van. Ze hebben de eigenschap vuil-, water- en vetafstotend te zijn, wat ze nuttig maakt voor veel consumentenproducten, zoals smeermiddelen, voedselverpakkingen, anti-aanbaklagen, blusschuim, waterbestendig textiel en cosmetica. Tegelijkertijd zorgt dit ervoor dat ze niet of nauwelijks afbreken. Gevolg? Door rondzwervend afval en emissies nestelen de stoffen zich blijvend in de bodem, bagger en het grond- en oppervlaktewater. Niet voor niets worden ze ‘forever chemicals’ genoemd.
Dat PFAS schadelijk zijn voor de gezondheid bleek al vlak na de uitvinding. In de jaren ‘60 en ‘70 toonden onderzoekers de giftigheid voor vissen en ratten aan. Later, eind jaren ‘80, werd bij fabrieksarbeiders van chemiegigant DuPont bovengemiddeld vaak leukemie- en leverkanker vastgesteld. Rondom de fabriek raakten veel mensen ziek door het drinken van vervuild drinkwater. Dit zogeheten Parkerson-schandaal werd zelfs verfilmd in Dark Waters, die de praktijken van het concern pijnlijk blootlegt. Naast verschillende soorten kanker en levercomplicaties, zijn PFAS gekoppeld aan andere gezondheidsproblemen, zoals effecten op de cholesterol en lever.
Vandaag de dag wordt er nog veel onderzoek gedaan naar de gevolgen van PFAS op onze gezondheid. Uit een recent rapport van het U.S. Centers for Disease Control and Prevention bleek dat er al effecten op het immuunsysteem optreden bij het binnenkrijgen van kleine hoeveelheden PFAS over een langere periode. Ook in Nederland blijken wij te veel kleine hoeveelheden PFAS binnen te krijgen via voedsel en drinkwater, zo blijkt uit onderzoek van het RIVM. De meeste PFAS komen binnen via voeding (zo’n 83 tot 98 procent van het totaal) en 2 tot 17 procent via drinkwater – zo becijferde het instituut. Daarop volgde een advies van het RIVM richting de overheid om blootstelling aan PFAS te verminderen.
Dit advies vloeit voort uit een vuistdik rapport van de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA; European Food Safety Authority), dat in 2008 mogelijke gezondheidsproblemen voor Europeanen nog wegwuifde. In het rapport van september 2020 slaat de EFSA een andere toon aan en wijst op de schadelijkheid van PFAS, met als dringend verzoek tot verscherping van de gezondheidskundige grenswaarde. Omgerekend stelt de EFSA een drinkwater grenswaarde van 4,4 nanogram per liter voor de vier meest voorkomende PFAS: perfluoroctaansulfonzuur (PFOS), perfluoroctaanzuur (PFOA), perfluornonaanzuur (PFNA) en perfluorhexaansulfonzuur (PFHxS).
Echter, deze drinkwater-waarde wordt op meerdere locaties in Nederland niet gehaald. Van alle drinkwaterbedrijven heeft Waternet de hoogste concentraties PFAS in het drinkwater: 6 tot 17 nanogram per liter. Dat is vreemd genoeg hoger dan in de bron de Rijn. Waternet wint namelijk het water uit de Bethunepolder en de Waterleidingduinen – en gewonnen drinkwater uit oppervlaktewater bevat een hoger PFAS-gehalte dan grondwaterwinningen. In Nederland winnen drinkwaterbedrijven 40% van het totale drinkwater uit oppervlaktewater. Het RIVM schat dat de gemiddelde Nederlander ongeveer 2% van de PFAS binnenkrijgt via het drinkwater indien dit wordt geproduceerd uit grondwater. Wordt het water geproduceerd uit oppervlaktewater? Dan stijgt dit gehalte aanzienlijk naar zo’n 17 procent.
Omdat er nog veel onduidelijk is over de exacte waardes, neemt het RIVM opnieuw de grenswaarden voor PFAS in o.a. (drink)water onder de loep. Het instituut schrijft niet met zekerheid te kunnen zeggen of de afgeleide waarde voldoet, wat een te hoge grenswaarde kan betekenen. Vanwege de impact op onze gezondheid kan het nog uit voeren onderzoek leiden tot het advies van nadere maatregelen, zoals aanscherping van normen en wetgeving. Samen met het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat lichtte het RIVM in januari 2021 de Tweede Kamer middels een brief in. In de brief geeft het RIVM aan nog minimaal een jaar nodig te hebben om de risicogrenzen voor PFAS te toetsen.
Naast het grond- en oppervlaktewater gaat het RIVM ook het voedsel, de lucht en de bodem verder analyseren. In 2020 liet het RIVM al het advies- en ingenieursbureau Tauw een onderzoek doen naar 29 verschillende PFAS-waardes in de Nederlandse bodem. Op 100 meetlocaties – in stedelijke, industriële, landbouw- en natuurgebieden – door heel Nederland trof het hoofdzakelijk twee soorten PFAS aan: PFOA en PFOS. Met name in West-Nederland zijn de concentraties hoog, waar onder andere in Dordrecht een vervuilende PFAS-fabriek van Chemours huist. Om die reden raadde het RIVM in juni 2021 het eten van groente en fruit uit moestuinen binnen een straal van een kilometer van Chemours af.
Bron: RIVM
Vooralsnog blijkt het erg lastig om PFAS uit het milieu te verwijderen, vertelt drinkwateronderzoeker Monique van der Aa van het RIVM op het drinkwaterplatform. “Alleen met membraanzuivering, zoals omgekeerde osmose, haal je het overgrote deel PFAS uit het water. Maar dat is een dure techniek die veel energie verbruikt. Weinig drinkwaterbedrijven maken dan ook gebruik van membraantechnologie.” Waternet start met een meetprogramma en kijkt naar alternatieve technieken die meer PFAS uit het water halen. Momenteel gebruikt het daarvoor actief kool dat, volgens een studie van het Rijkswaterstaat, bij intensief gebruik en onder ideale omstandigheden PFAS bijna volledig uit vervuild water verwijdert.
Hoe dan ook: zowel de Unie van Waterschappen (UvW) als de Vereniging van Drinkwaterbedrijven (Vewin) maken zich zorgen over de hoeveelheid PFAS in het milieu en luidden de noodklok. Waar het UvW voorstander is van een bronaanpak, pleit Vewin zelfs voor een totaal verbod op de productie van PFAS. Die oproep is nu ook doorgedrongen in Brussel. Nederland werkt samen met een aantal EU-lidstaten aan een Europees verbod op PFAS. Hoewel een verbod zal helpen tegen een nieuwe verspreiding van de stoffen, zullen de bestaande PFAS nog jarenlang aanwezig blijven. Ondertussen blijven zowel het RIVM en Waternet volhouden dat het drinkwater gezond is.
| 1938 | Ontdekking van PFAS |
| 1947 | Chemieconcern 3M start met de massaproductie van C8 of PFOA, een van de bekendste van de duizenden mogelijke per- en polyfluoralkyl chemicaliën van de PFAS familie. |
| 1954 | De eerste geruchten over de mogelijke toxiciteit van PFOA en andere PFAS. |
| 1959 | DuPont opent vestiging in Dordrecht. |
| 1961 | De huis-toxicoloog van DuPont stelt in een intern document dat PFAS chemicaliën schadelijk zijn en met uiterste voorzichtigheid moeten behandeld worden. |
| 1998 | Boer Wilbur Tennant uit Parkersburg, Verenigde Staten, start een rechtszaak tegen DuPont: zijn vee overlijdt met vreemde symptomen. Twee decennia later resulteert de zaak in een miljoenenschikking met duizenden benadeelden. |
| 2000 | De Amerikaanse milieudienst EPA kondigt, na het inkijken van 3M documenten, een wereldwijd kankeralarm af voor PFOS. Onder druk van hangende rechtszaken en het EPA kondigt 3M aan de productie van PFOS en PFOA ‘spontaan’ af te bouwen. Nieuwe PFAS varianten, waarvan de toxiciteit nog niet bewezen is, nemen de plaats van het geviseerde PFOS in. |
| 2001 | Professors Giesy en Kannan rapporteren voor het eerst over de wijde verspreiding van PFOS in de natuur. |
| 2004 | De Universiteit van Antwerpen ontdekt ongeziene PFOS concentraties in muizen, vogels en vissen uit de omgeving van de 3M-site in Zwijndrecht. |
| 2006 | Het EPA, Environmental Protection Agency, dwingt via het PFOA Stewardship Program acht producenten in de PFAS-industrie om het gebruik van PFOA aan banden te leggen. |
| 2008 | EFSA stelt dat het onwaarschijnlijk is dat kleine hoeveelheden schadelijk zijn voor mensen. |
| 2017 | RIVM: PFOA in het bloed van de gemiddelde Europeaan zit gemiddeld 3,5 nanogram per milliliter. |
| 2019 | Release van Dark Waters. Een film gebaseerd op de lange, juridische strijd, die advocaat Robert Bilott eind jaren 1990 voerde in de Tennant case tegen DuPont. |
| 2020 | EFSA komt na onderzoek met een voorstel voor een nieuwe norm: 4,4 nanogram per kilogram lichaamsgewicht per week. |
